Azot występuje w glebie w formie związków mineralnych, organicznych i jako azot cząsteczkowy w powietrzu glebowym. Średnio około 6% ogólnej zawartości N w wierzchniej warstwie gleby stanowią jego nieorganiczne połączenia. Podstawowymi formami tego azotu jest N-NH4+ i N-NO3-.
Sorpcja niewymienna jonu NH4+ w dużym stopniu zależy od składu granulometrycznego i mineralnego gleby. Zdolność gleby do niewymiennego wiązania NH4+ zwiększa się w przypadku naprzemiennego uwilgotniania i wysuszania gleby oraz zamarzania i odtajania. Kwaśny odczyn gleby zmniejsza, a zasadowy zwiększa zdolność gleby do niewymiennej adsorpcji amonu. Wcześniejsze nasycenie gleby jonami K+ ogranicza adsorpcję NH4+. Natomiast jon K+ zastosowany równocześnie z jonem NH4+ nie hamuje jego wiązania. Również amoniak wprowadzony do gleby w formie wody amoniakalnej, amoniaku ciekłego lub nawozów organicznych, które rozkładają się z wydzielaniem NH3, podlega adsorpcji przez organiczne i mineralne składniki gleby. Siła wiązania NH3 jest różna – od łatwo wymiennej jego sorpcji na drodze fizycznej do nieodwracalnego włączenia w skład glebowej materii organicznej.
Najłatwiej dostępną dla roślin formą azotu są nieorganiczne połączenia azotu N-NO3- oraz N-NH4+ wymiennie związane z kompleksem sorpcyjnym i występujące w roztworze glebowym. Zawartość tych form jest niewielka i waha się od kilku do kilkudziesięciu miligramów w 1kg gleby. Podlega znacznym zmianom w ciągu roku zależnie od warunków atmosferycznych, intensywności pobierania przez rośliny oraz wielkości stosowanych dawek nawozów.
Zawartość tych wymiennych form zmniejsza się wraz z głębokością. W naszym klimacie najmniej tych form azotu, zwłaszcza w wierzchniej warstwie, występuje w zimie. Na wiosnę w miarę intensyfikacji mineralizacji materii organicznej ich ilość wzrasta i znowu maleje w lecie, z powodu pobierania przez rośliny, a niekiedy i na wskutek suszy ograniczającej mineralizację materii organicznej. Z kolei ilość przyswajalnych form zwiększa się jesienią, gdy ustaje wzrost roślin a pozostawione resztki roślinne zaczynają ulegać rozkładowi
